In dit derde deel over ‘voelen’ ga ik dieper in op hoe ons brein niet alleen onze lichamelijke sensaties en emoties construeert, maar ook het gevoel 'een persoon’ te zijn én onze perceptie van de werkelijkheid én onze geest.
In de vorige delen heb ik aan de hand van de ‘theorie van geconstrueerde emoties’ van neurowetenschapper en psycholoog Lisa Feldman Barrett het verschil uitgelegd tussen lichamelijke sensaties (gevoelens) en emoties (complexere gevoelens) en hoe ons brein, als een dynamische voorspellingsmachine, beide construeert op een hier-en-nu-basis. Voor een goed begrip van het navolgende deel, zet ik de belangrijkste inzichten over het brein uit deel I en II op een rijtje:
De belangrijkste taak van het brein is niet reageren op wat-nu-is, maar voorspellen wat-nu-zal-zijn.
Het brein voorspelt continu wat het organisme ‘mens’ waarneemt én voelt door sensorische input, context en geheugen te combineren.
De voorspellingen van het brein vertalen zich in voelbare lichamelijke sensaties, die handelingen stimuleren om het organisme in leven te houden.
Het brein maakt geen accurate voorspellingen, maar vraagt zich in elk moment af: “De laatste keer toen ik in een soortgelijke situatie was, toen mijn lichaam zich in een vergelijkbare toestand bevond: wat deed ik daarna? Hoe voelde ik me?”
De realiteit zoals de mens die ervaart is geen objectieve weergave, maar een geconstrueerde interpretatie door het brein.
Op het niveau van het natuurlijke organisme ervaren we eenvoudige, directe lichamelijke sensaties.
Op het complexere niveau van de geconstrueerde persoon (sociale identiteit) beïnvloeden persoonlijke geschiedenis en sociale context hoe we directe lichamelijke sensaties interpreteren en omzetten in emoties.
EMOTIES ZIJN PERSOONLIJK GEMAAKTE SENSATIES
Volgens Barrett's theorie zijn emoties in feite 'persoonlijk' gemaakte lichamelijke sensaties die we geleerd hebben van ‘ons’ te maken als ‘mijn gevoel’. Om gevoelens persoonlijk te kúnnen maken, moeten we echter eerst een persoon zijn en een relatie leggen met ten minste één andere persoon, anders heeft dit persoonlijk maken weinig zin.
Barrett: “Het brein creëert een persoon door voortdurend betekenissen en contexten te construeren die het al ként. Dit proces bepaalt hoe we onszelf zien en hoe we de wereld om ons heen ervaren, inclusief hoe we emoties beleven”.
De ervaring van emoties wordt dan ook sterk beïnvloed door persoonlijke relaties en sociale context. Bijvoorbeeld, wanneer iemand je onverwacht belt en zegt: "Ik wil je nooit meer zien!", hangt de impact van deze boodschap sterk af van de relatie die je als persoon met die andere persoon hebt.
Als je brein een persoonlijke band met die persoon heeft geconstrueerd, bijvoorbeeld omdat je een collega van hem/haar bent - die sinds die eerste kus op het personeelsfeestje al weken persoonlijke dingen appt via je persoonlijke computer of smartphone en heimelijk hoopt op ‘meer’ - dan ervaar je waarschijnlijk een sh*t load aan emoties. Ken je de persoon niet, dan ervaar je waarschijnlijk hooguit iets als ‘verbazing’. Je brein produceert misschien hooguit nog een dramatische “what the f*ck?”, maar daar blijft het bij en je leefde nog lang en gelukkig.
ONS BREIN CREEERT HET IDEE EEN PERSOON TE ZIJN
Net zoals de Vedische filosofie van Advaita Vedanta – in mijn optiek ‘waarheidswetenschap’ – stelt dat ons idee een afgescheiden persoon te zijn een illusie is, ondersteunt neurowetenschap dit idee door aan te tonen dat onze perceptie van onszelf en de ander als ‘personen’ geconstrueerd wordt door onze hersenen. Lisa Feldman Barrett benadrukt dat ons brein voortdurend betekenissen creëert en contexten construeert om onze werkelijkheid (Barrett noemt het ‘sociale realiteit’) vorm te geven. Op deze manier worden onze, in de basis slechts biologische reacties, nu diepe persoonlijke ervaringen omdat het brein de sociale en emotionele context interpreteert en construeert.
“Om in een game te kunnen meespelen, heb je een avatar of skin nodig die kan meespelen binnen die game en handelt volgens de afspraken van die game.”
Het idee en gevoel een persoon te zijn, is een product van het brein dat voortdurend voorspellingen doet over onze ervaringen. Deze constructies worden gevormd door herinneringen, sociale interacties en culturele context. Onze perceptie van de sociale realiteit is evenzeer een constructie van het brein. Sociale normen, rollen en relaties zijn geen objectieve waarheden, maar gedeelde mentale constructies die ons - als onderling gemaakte afspraken - helpen navigeren in onze complexe sociale wereld.
Een nuttige analogie om dit te verduidelijken zijn de zogeheten ‘massively multiplayer online role-playing games’ (MMORPGs) zoals ‘World of Warcraft’, ‘Second Life’ en ‘Fortnite’. In deze virtuele werelden heb je een skin of avatar nodig om mee te spelen. Net zoals in virtuele games is de persoon de skin van het organisme mens in het spel van de waargenomen persoonlijke realiteit. Het concept van een persoon en persoonlijke realiteit zijn cruciaal voor het vormen van emoties (persoonlijke gevoelens) omdat ze de spelregels en context bieden om ervaringen te kunnen interpreteren.
“Je neemt elke dag actief en gewillig deel aan deze verzonnen wereld. Voor jouw is ‘ie écht. Net zo echt als je eigen naam, die overigens ook door mensen is verzonnen”
SOCIALE REALITEIT IN ‘DE PRAKTIJK’
In mijn eerder genoemde favoriete hoofdstuk uit '7,5 Lessons about the Brain' zegt Barrett dat het grootste deel van ons leven zich afspeelt in een verzonnen wereld. Een verzonnen wereld waar we net zo verslingerd aan zijn als menig puber aan Fortnite. Onze steden, adressen, geld, banen, huwelijken, verjaardagen en onze taal zijn allemaal sociale constructies. We nemen actief en gewillig deel aan deze verzonnen wereld, die voor ons net zo echt is als onze eigen naam. Deze wereld van sociale constructies bestaat echter uitsluitend in ons brein. Je kunt spullen kopen met stukjes papier, metaal en plastic, maar ook met onzichtbaar geld. Niets in de wetten van de fysica of chemie bepaalt dat, wanneer je Nederland uitrijdt, je in België komt, of dat een specifiek deel van onze baan om de zon januari is. Al deze constructies hebben alleen betekenis binnen onze gedeelde sociale realiteit.
Barrett: “Sociale realiteit betekent dat we collectief nieuwe functies toekennen aan fysieke dingen. We zijn het er bijvoorbeeld over eens dat een bepaald stukje aarde een land is, en we zijn het erover eens dat een bepaald mens daarvan de leider is, zoals een president of koningin.” Ook maakt Barrett duidelijk dat we onze verzonnen wereld bloedserieus nemen: “In het Midden-Oosten zijn mensen het oneens en vermoorden ze elkaar over de vraag of een bepaald stuk land ‘Israël’ of ‘Palestina’ is. Zelfs als we het feit van het bestaan van deze sociale realiteit niet expliciet bespreken, maken onze acties het tot realiteit.”
ONZE MENSELIJKE BREINVERMOGENS
Dit vermogen tot het construeren van sociale realiteit is een uniek menselijk vermogen, althans, tot op heden heeft niemand dit vermogen kunnen ontdekken bij dieren. Wetenschappers weten ook niet zeker hóe onze hersenen dit vermogen hebben ontwikkeld, maar vermoeden dat het iets te maken heeft met een reeks samenwerkende vermogens die Barrett de vijf C’s noemt: Creativity, Communication, Copying, Cooperation en Compression. Deze combinatie van vermogens (die niet uitsluitend menselijk zijn) stellen mensen in staat om abstract te denken, ideeën te delen, normen te verspreiden, over hun gevoelens te praten en samen te werken op grote schaal.
Ter illustratie het volgende: Bij het schrijven van bovenstaande alinea, produceerde mijn brein (moeiteloos) de gedachte aan het liedje ‘De muur’ en specifiek de songtekst: “En alleen de vogels vliegen van Oost naar West Berlijn, worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten.” Dit deed mijn brein op basis van het kunnen combineren van die vijf vermogens, geheugen en voorspelling:
Creativity: Het vermogen om het lied "De muur" van Klein Orkest naar boven te halen als een voorbeeld dat dieren geen sociale realiteit kennen en gewoon vrij vliegen zonder zich af te vragen of ze binnen de lijntjes blijven.
Communication: Het vermogen om taal te begrijpen en gebruiken om de tekst van het liedje te interpreteren en erover te kunnen schrijven.
Copying: Het vermogen om ideeën over grenzen, goed en slecht, beïnvloed door mijn moeder die het liedje destijds uit volle borst meezong en ‘prachtig’ (dus goed) vond te kopiëren.
Cooperation: Hoewel ik deze tekst alleen schrijf, wordt mijn vermogen tot samenwerking aangesproken omdat mijn brein jarenlang is ingezet om ingewikkelde informatie op een eenvoudige manier uit te leggen aan anderen.
Compression: Het vermogen om precies deze specifieke tekst uit dit specifieke liedje te halen dat kennelijk relevanter is nu dan Nelly Furtado’s ‘I’m like a bird’ wat ook gaat over vrijheid en onafhankelijkheid.
Met deze principes schopt Barrett tegen het heilige huisje van de volgens haar achterhaalde triune brain theory en benadrukt ze de geïntegreerde en onderling afhankelijke aard van onze breinvermogens.
“Het idee van het drievoudige brein en zijn epische strijd tussen emotie, instinct en rationaliteit is een moderne mythe.”
DE MYTHE VAN HET DRIEVOUDIGE BREIN
In contrast met de traditionele triune brain theory (de theorie van het drievoudige brein van Paul MacLean uit de jaren ‘60), waarin functies strikt verdeeld zijn over geëvolueerde, vaste gebieden, benadrukt Barrett dat onze verschillende breinvermogens functioneren als een dynamisch netwerk. Ze noemt het idee van het drievoudige brein - dat volgens deze theorie bestaat uit drie delen die continu met elkaar overhoop liggen (reptielenbrein, limbisch systeem en neocortex) - een moderne mythe. Volgens haar is ons brein primair ontworpen voor overleving, niet primair voor rationeel denken zoals al jaren wordt beweerd door believers van de theorie. Ze schrijft: “De beweringen dat de menselijke neocortex, hersenschors of prefrontale cortex de bron is van rationaliteit, of dat de frontale kwab zogenaamde emotionele hersengebieden reguleert om irrationeel gedrag te beheersen, is simpelweg verouderd en bedroevend incompleet.”
Ook bestrijdt ze dat we beter of intelligenter zijn dan dieren omdat we een groter brein hebben. Hoewel wij met ons mensenbrein in staat zijn om raketten te bouwen, hebben we zelf geen vleugels die ons in de lucht houden. Ook kunnen we niet 50 keer ons eigen gewicht meesjouwen op onze rug en gedijen we het met onze intelligentie een stuk slechter in onze figuurlijke shit dan de bacteriën in onze darmen. Barrett: “Dieren zijn uniek en effectief aangepast aan hún omgeving. Jouw hersenen zijn niet verder ontwikkeld dan die van een rat of een hagedis, alleen ánders geëvolueerd.”
Ze legt uit dat ons mensenbrein niet werkt als een mechanisme dat dierlijke emoties en oerinstincten in een oud deel (reptielenbrein) probeert te beheersen met rationele vermogens in een nieuwer deel (neocortex), maar als een holistisch netwerk dat emotie en ratio geïntegreerd voortbrengt op basis van voorspelling.
de scheiding tussen ratio en emotie is diffuus
Haar uitleg roept de vraag op: hoe kan ons brein dan toch rationeel nadenken en complexe gedachten en abstracte concepten produceren? Barrett antwoordt retorisch: “Wat verstaan we überhaupt onder rationeel gedrag? In traditionele zin wordt denken beschouwt als rationeel en worden emoties gezien als irrationeel. Maar dat geldt niet altijd. Soms is emotie rationeel, bijvoorbeeld wanneer je angst voelt in een gevaarlijke situatie. En soms is denken irrationeel, zoals wanneer je urenlang door je social media scrollt, omdat je jezelf vertelt dat je op het punt staat iets belangrijks te ontdekken.”
Het idee van een rationele geest die losstaat van ons lichamelijke en emotionele zelf is volgens haar (en vele andere neurowetenschappers) een wijdverspreide misvatting. In werkelijkheid zijn rationaliteit en emotie, denken en voelen, geïntegreerde functies van een enkel, dynamisch systeem. Dit betekent dat er geen afzonderlijke hersendelen zijn voor rationaliteit; in plaats daarvan zijn rationaliteit en emotie verweven in de complexiteit van onderling afhankelijke en samenwerkende hersennetwerken.
het raadsel van de geest
Terwijl ons brein voortdurend voorspellingen doet over onze omgeving en onze innerlijke toestand, construeert het tegelijkertijd een continu ‘verhaal’ met onze gedachten, overtuigingen en zelfs onze identiteit. Dit vermogen is geëvolueerd als reactie op de complexe sociale structuren waarin mensen leven. Door de interactie tussen verschillende hersengebieden ontstaat er een netwerk dat in staat is tot abstractie, symbolische representatie en zelfreflectie, wat we als ‘de geest’ beschouwen.
Ons brein, of nauwkeuriger: ons hersennetwerk van neurale circuits en subsystemen, is cruciaal voor zowel de constructie van emoties en sociale realiteit als voor het vormen van onze 'mind': de verzameling gedachten, overtuigingen en herinneringen die ons zelfbeeld vormen. Barrett legt de nadruk op het feit dat deze mentale constructies, net als emoties, voortkomen uit voortdurende hersenprocessen die voorspellingen doen en interpretaties maken op een hier-en-nu basis.
“The solution to your problem is to see who has it.”
twee perspectieven één werkelijkheid
Onze hersenen zijn dus niet alleen bezig met het voorspellen van onze directe ervaringen, maar vormen ook ons idee een persoon te zijn en onze perceptie van de werkelijkheid, inclusief ons gevoel en onze gedachten. Neurowetenschap en Advaita bieden beide inzicht in de aard van de 'geest'. De eerste verklaart hoe onze hersenen mentale constructies maakt binnen een geïntegreerd netwerk, terwijl Advaita onthult dat deze constructies illusies zijn die ons ware zelf verhullen. Beide perspectieven komen tot het vergelijkbare inzicht dat wat we voor werkelijkheid aannemen, niet de absolute realiteit vertegenwoordigt.
In het volgende deel van deze serie zal ik dieper ingaan op beide perspectieven op de geest. Hierbij zal ik bespreken hoe deze inzichten ons begrip van onszelf en onze werkelijkheid kunnen verdiepen, inclusief ons gevoelsleven. Daarnaast zal ik onderzoeken hoe deze perspectieven kunnen helpen bij het oplossen van emotionele patronen, belemmerende overtuigingen en pijnlijke constructies van het brein voor een meer bevrijdende én volwassen ervaring van het mens-zijn.
Geraadpleegde bronnen:
Barrett, Lisa Feldman. 7.5 Lessons About the Brain. Pantheon, 2021.
Barrett, Lisa Feldman. How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain. Houghton Mifflin Harcourt, 2017.