Deze tekst is deel 1 van een serie teksten die is ontstaan als gevolg van een paar diepe duiken in de mysterieuze wateren van het ‘voelen’. Het onderzoekt het hoe, wat en waarom van ‘voelen’. en waarom niet-voelen, hoe paradoxaal dit ook lijkt, (juist) pijn doet. In dit eerste deel staat de vraag centraal: wat is voelen? En hoe werkt het?
“weerstand bieden tegen wat-is helpt niet alleen niet. Het houdt het lijden in stand, bevestigt de schijnpersoon en is liefdeloos.”
In feite zitten alle antwoorden op alle vragen over ‘voelen’ - en vooral het lijden als gevolg van ‘niet-voelen’ - in bovenstaande quote van Hans opgesloten. En dus heb je er slechts wat aan als je ook de sleutel bezit: de werkelijke bereidheid om te zijn met wat-is, zonder oordeel en zonder verzet.
Het klinkt logisch, denk je wellicht: gewoon voelen wat er te voelen is. Maar dat is denken óver voelen en stuurt je de verkeerde kant op. Het is precies dat denken over voelen waarom de meeste mensen bij het minste geringste (vooral vervelende) gevoel naar middelen en technieken grijpen om er zo snel mogelijk van af te komen. Omdat ze meestal ‘nu’ niet uitkomen.
De cijfers over het wereldwijde gebruik van verdovende middelen liegen er niet om, maar omdat de meeste mensen wél liegen over het gebruiken van verdovende middelen, laat ik ze hier achterwege. Zoeken naar informatie over problemen is niet zelden óók een methode om je honger naar controle te stillen, zodat je in een gegeven situatie niet hoeft te voelen dat je je bijvoorbeeld verveelt of eenzaam bent of onmachtig voelt ten opzichte van de gevoelens die je ervaart.
Alle middelen
Als ik het heb over verdovende middelen, heb ik niet alleen over alcohol, drugs, slaappillen, cannabis, enzovoorts, maar over álle middelen, substanties, methoden, (nieuwe) technologieën én activiteiten die gebruikt worden om voelen-hier-nu te vermijden. Dus ook sporten, eten, vrienden bellen, YouTube-video’s kijken van je favoriete guru of influencer, masturberen en zelfs mediteren.
Anything! Het middel, de methode of techniek maakt niet uit. Als er iets ‘gebruikt’ wordt om niet te hoeven voelen is het een gevoel-verdovend middel. En willen verdoven van wat-is, is hetzelfde als weerstand bieden tegen wat-is en houdt, zoals Hans hierboven zegt: het lijden in stand.
Voelen doet leven
Niet voelen wat er te voelen valt of het pijnlijke gevoelens verdoven is onnatuurlijk en aangeleerd. De mechanismen en processen die ons in staat stellen om gevoelens (van welke aard dan ook) te voelen, behoren tot onze natuurlijke, aangeboren vermogens waarover we al in de baarmoeder konden beschikken. Waarom zou je je voelsprieten of je ‘sensorische systeem’ in de weg willen zitten of onderdrukken?
Dit vernuftige ‘sensorische systeem’ waarmee we allemaal zijn uitgerust, is cruciaal voor ons welzijn en overleven. Het omvat alle mechanismen en processen die verantwoordelijk zijn voor het waarnemen, verwerken en interpreteren van sensorische input van zowel de buitenwereld (externe prikkels zoals aanraking, temperatuur, geluiden) als de binnenwereld van ons lichaam (interne fysiologische toestanden zoals honger, dorst, pijn, enzovoort). Zonder het vermogen om deze sensorische informatie over je staat van zijn te voelen als lichamelijke sensaties zouden we zelfs de meest simpele taken niet kunnen uitvoeren en compleet overgeleverd zijn aan de eenvoudige wetten van de natuur, waaronder we ogenblikkelijk zouden bezwijken.
Je zou kunnen zeggen dat voelen doet leven en leven doet voelen. Voelen is inherent aan het leven zelf en een intrinsiek aspect van ons bestaan om te kúnnen bestaan.
Voelen heb je niet in de hand
De grap is dat we voelen niet in de hand hebben, maar in het brein. Neurowetenschapper en psycholoog, Lisa Feldman Barrett, die baanbrekend onderzoek heeft verricht naar het ontstaan en de werking van emoties, benadrukt dat gevoelens en emoties (er is een subtiel, maar belangrijk verschil) door de hersenen op een voorspellende manier worden geconstrueerd. Hierdoor hebben we er minder bewuste controle over dan we geneigd zijn te denken.
In haar boek ‘7,5 Lessons About the Brain’ geeft ze een fascinerend - en voor niet-wetenschappers toegankelijk - inkijkje in de functie en werking van die wonderlijke 750 gram grijze massa tussen onze oren die ons tot ‘mens’ maakt.
“Thinking is the human super power, right? Well, the obvious answer turns out to be wrong. In fact, the idea that our brains evolved for thinking has been the source of many profound misconceptions about human nature.”
In haar boek benadrukt Lisa Feldman Barrett dat de belangrijkste taak van het menselijk brein niet zozeer gericht is op denken, rationaliteit, emoties, verbeeldingskracht, creativiteit of empathie, maar eerder op het beheren van het lichaamsbudget.
Het brein, waarvan je misschien hoopte dat het een soort wijsgeer in wording is (zo blijkt uit haar boek) eerder een soort super account, die als lichaamsbudgetbeheerder toeziet op elke storting en opname van het metabolische budget. En in feite stuurt het brein je middels lichamelijke sensaties continu afschriften om je te vertellen hoe de onderneming (het organisme) ervoor staat.
Voorspellen is beter dan reageren
Ze schrijft: "De beste manier om een financieel budget te beheren, zoals je wellicht uit persoonlijke ervaring weet, is door verrassingen te vermijden – dus op je financiële behoeften te anticiperen voordat deze zich (acuut) voordoen — en ervoor te zorgen dat je over de middelen beschikt om aan deze behoeften te voldoen. Hetzelfde geldt voor het lichaamsbudget.”
Het brein beheert een ‘budget’ dat water, zout, glucose en vele andere biologische middelen in het lichaam reguleert, wat wetenschappers 'allostasis' noemen. In tegenstelling tot het traditionele perspectief van homeostase, waarbij het lichaam streeft naar een constante interne omgeving, benadrukt allostase het dynamische en proactieve karakter van het brein en lichaam bij het handhaven van dat evenwicht.
De evolutie van het brein leerde organismen miljoenen jaren geleden dat voorspellen effectiever is dan reageren. Niet het snelste of het sterkste organisme overleefde, maar het organisme met het brein dat het beste in staat was om voorspellingen te maken - op basis van het beschikbare lichaamsbudget op dat moment - die een bepaalde actie dicteerde.
de essentie van gevoel
In essentie zijn gevoelens niets dan ‘energievormen’ die door het brein voorspelde lichamelijke sensaties teweegbrengen en een organisme aanzetten tot acties die gunstig zijn voor de fysiologische energiebalans in het lichaam en voor overleving in de wereld.
Deze lichamelijke sensaties kunnen variëren in intensiteit maar hun primaire functie is een signaalfunctie om het organisme bewust te maken van toekomstige veranderingen in de interne en externe omgeving die van invloed kunnen zijn op de fysiologische balans en daarmee overleving.
‘Dorst’ is gebaseerd op voorspelling
Een voorbeeld van een gevoel dat wordt voorspeld door de hersenen en waar we weinig bewuste controle over hebben, is het gevoel dat wij ‘dorst’ hebben leren noemen. Ons brein anticipeert voortdurend op onze fysiologische behoeften, zoals de behoefte aan water (hydratatie) en reguleert onze acties om die behoeften te vervullen. Wanneer we een droge keel voelen, is dat het resultaat van een voorspelling van het brein, gebaseerd op interne signalen, eerdere ervaringen en contextuele factoren. We interpreteren die droge keel als ‘dorst’ wat ons doet bewegen om te gaan drinken. Na het drinken van een glas water is dat gevoel van dorst weg. Logisch.
Maar Barrett zegt: “Dit lijkt misschien heel normaal, maar het duurt eigenlijk ongeveer 20 minuten voordat het water je bloedbaan bereikt. Dus wát lest je dorst zo snel? Voorspelling. Terwijl je hersenen de acties plannen en uitvoeren die je in staat stellen om te drinken en te slikken, anticiperen ze tegelijkertijd op de zintuiglijke gevolgen van het drinken van water, waardoor je minder dorst voelt lang voordat het water enig direct effect op je bloed heeft.”
Dit toont aan dat gevoelens niet reactief zijn, maar actief worden gestuurd door voorspellende processen in de hersenen, die ons gedrag beïnvloeden op basis van verwachte fysiologische behoeften.
Onze hersenen evalueren voortdurend allerlei interne signalen zoals de hoeveelheid glucose in het bloed en de maaginhoud, en voorspellen wanneer we honger zullen krijgen op basis van deze signalen. Hoewel we kunnen proberen onze eetgewoonten te reguleren, hebben we uiteindelijk weinig directe invloed op wanneer ons lichaam hongerig wordt.
Barrett stelt dat onze gevoelens op dezelfde manier door de hersenen worden voorspeld. En dat dit voorspellen van gevoelens grotendeels buiten onze bewuste controle ligt, omdat ze worden geconstrueerd op basis van complexe interne en externe signalen. Het brein gebruikt hierbij het geheugen als hulpmiddel.
VAN RUWE DATA NAAR BETEKENIS
Barrett: “Vanaf het moment dat je geboren wordt tot het moment dat je je laatste adem uitblaast, zitten je hersenen opgesloten in een donkere, stille ruimte die je schedel heet. Dag in dag uit blijven ze voortdurend gegevens ontvangen van zowel de buitenwereld als onze binnenwereld. Deze gegevens komen niet binnen in de vorm van betekenisvolle data - of beelden, geuren, geluiden en andere sensaties - die de meesten van ons ervaren. Het is gewoon een spervuur van lichtgolven, chemicaliën en veranderingen in de luchtdruk zonder inherente betekenis.
Met deze ruwe data moeten je hersenen op de een of andere manier bedenken wat ze nu moeten doen. Het brein moet op de een of andere manier betekenis geven aan die enorme hoeveelheid informatie die het via exteroceptie (via de zintuigen van buiten het lichaam) en interoceptie (via de lichaamsorganen en weefsels in het lichaam) ontvangt, zodat je niet van een trap valt of de lunch wordt voor een of ander wild beest.”
DE ROL VAN HET GEHEUGEN
Hoe ontcijfert een brein al die sensorische gegevens om te weten welke handeling er vervolgens moet worden uitgevoerd? Als het alleen de informatie zou gebruiken die op dit moment beschikbaar is, zouden we volledig in het duister tasten. Barrett: “Gelukkig is je brein van jongs af aan met je meegegroeid en heeft het al opgroeiende geleerd en gekopieerd, waardoor het over een extra (steeds grotere) informatiebron beschikt: geheugen. Je hersenen kunnen op elk moment in je leven dingen uit het verleden controleren die je zijn overkomen en hebt geleerd van vrienden, leraren, boeken, video's en andere bronnen.
In een oogwenk reconstrueren je hersenen stukjes en beetjes van ervaringen uit het verleden, terwijl je neuronen continu elektrochemische informatie heen en weer doorgeven in een complex netwerk. Ze verzamelen deze stukjes in herinneringen om de betekenis van de detectiegegevens af te leiden en te raden wat ermee te doen.”
“Het brein vraagt continu: “Wat heb ik de laatste keer in een soortgelijke situatie - toen mijn lichaam zich in een vergelijkbare toestand bevond en deze specifieke actie aan het voorbereiden was - vervolgens gezien? Wat heb ik daarna gevoeld?””
Dit verklaart hoe de hersenen steeds elke volgende actie van het lichaam plannen. Hoe ze de ervaring: ‘een presentatie geven voor 400 man’ tevoorschijn toveren uit de signalen van de buitenwereld inclusief knikkende knieën, zweet op je voorhoofd, trillende stem en een op hol geslagen hartslag. Je brein herschept het verleden vanuit het geheugen door zichzelf continue de vraag te stellen: "Wat heb ik de laatste keer dat ik een soortgelijke situatie tegenkwam - toen mijn lichaam zich in een vergelijkbare toestand bevond en deze specifieke actie aan het voorbereiden was - vervolgens gezien? Wat heb ik daarna gevoeld?"
Een ander voorbeeld van voorspelde lichamelijke sensaties zoals dorst is pijn. Wanneer je bijvoorbeeld je hand per ongeluk aan een hete pan brandt, trekt je hand zich direct terug, vaak nog voordat je daadwerkelijk de pijn bewust voelt. Dit komt doordat je hersenen, gebaseerd op eerdere ervaringen met hitte en de bijbehorende pijn, de pijnanticipatie snel voorspelt en de reflexieve beweging stuurt om verdere schade te voorkomen. Het gevoel van pijn dat je ervaart is dus deels een voorspelling van je hersenen, die voortkomt uit zowel de onmiddellijke sensorische gegevens als uit het geheugen van eerdere, soortgelijke ervaringen.
Je hersenen combineren informatie van buiten en binnen je hoofd om alles te produceren wat je ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt. Zelfs alledaagse ervaringen zoals het voelen van pijn, honger en vermoeidheid zijn constructies van je hersenen, gebaseerd op voorspellingen die ze maken op basis van eerdere ervaringen.
VAN RUWE SENSATIES NAAR COMPLEXE EMOTIES
Het negeren van lichamelijke sensaties is niet alleen onverstandig, maar biologisch en neurowetenschappelijk gezien onmogelijk. Ons ‘sensorische systeem’ blijft ons constant voorzien van sensaties, die grotendeels buiten onze bewuste controle liggen, omdat ze nodig zijn voor ons welzijn en essentieel om te kunnen overleven. Ze dienen als signalen van het lichaam die voorspellen wat het nodig heeft. Het gevoel van dorst waarschuwt ons om te drinken, en hoofdpijn kan een teken zijn van uitdroging. Negeer je die signalen, dan levert dat nieuwe signalen op, die bio-logischerwijs steeds duidelijker (lees: pijnlijker) worden om je aandacht te trekken naar de dringende behoefte aan hydratatie.
Naast deze voelbare, lichamelijke sensaties onderscheiden we nog iets anders dat we ‘voelen’: emotie. Gevoel en emotie worden in ons taalgebruik vaak door elkaar gehaald. En hoewel ze bestaan uit hetzelfde ‘spul’ en hand in hand gaan onder noemer ‘voelen’, zijn er ook verschillen die handig zijn om in dit kader te belichten.
In deel II ga ik dieper in op het verschil tussen lichamelijke sensaties als ‘ruwe gevoelens’ en aangeleerde interpretaties van gevoelens oftewel ‘emoties’. We zullen zien hoe deze twee concepten, hoewel nauw verwant, verschillende rollen spelen in ons leven. En hoe een beter begrip van de aard van emoties kan bijdragen aan het verminderen van het lijden aan deze ‘persoonlijk’ gemaakte lichamelijke sensaties.
Ik heb nu een droog gevoel in mijn mond…
Wordt vervolgd.