Deze tekst is deel 2 van een serie over het hoe, wat en waarom van ‘voelen’. In dit tweede deel staat de vraag centraal: wat is het verschil tussen gevoelens en emoties? En hoe ontstaan ze?
“Je hoeft alleen te leren wat echt voelen is, in plaats van te blijven hangen in emotioneel worden, identificeren, onderdrukken of naar buiten projecteren.”
HET BREIN ALS VOORSPELLINGSMACHINE
In het eerste deel van mijn serie over 'voelen' heb ik, met inzichten van neurowetenschapper en psycholoog Lisa Feldman Barrett, uiteengezet hoe ons brein werkt als een soort super-accountant op zolder. Het brein bewaakt voortdurend ons lichaamsbudget, niet door te reageren op de actuele status, maar door voorspellingen te maken op basis van de actuele ‘balans’. Deze voorspellingen worden omgezet in voelbare lichamelijke sensaties, die aansporen tot handelingen die voor de onderneming ‘mens’ in de gegeven context het meest efficiënt zijn.
geheugen + voorspelling = realiteit
In de context van ‘voelen’ betekent dit dat we niet direct met onze sensorische organen voelen, maar als gevolg van voorspellingen die het brein maakt door een combinatie van sensorische input, context én geheugen.
Het betekent ook dat onze perceptie van 'de werkelijkheid', inclusief de sensaties zoals pijntjes en kriebels die we ervaren, geen directe weergave is van objectieve gebeurtenissen, maar een geconstrueerde interpretatie door het brein. Het brein is een dynamische voorspellingsmachine. Het verwerkt voortdurend actuele sensorische informatie uit onze interne en externe omgeving, toetst deze aan opgeslagen herinneringen en voorspelt vervolgens welke acties we zullen ondernemen, hoe we zullen handelen én ons zullen voelen.
Lisa Feldman Barrett benadrukt dat ons brein bovendien niet bedraad [1] is voor absolute accuraatheid, maar voor efficiëntie om ons als natuurlijk organisme in leven te houden. De herinneringen die het opslaat en waaruit het put zijn dus ook geen ‘hele (accurate) herinneringen’ maar ingenieus gecomprimeerde stukjes en beetjes, die efficiënt voorspellen op een hier-en-nu-basis mogelijk maakt.
[1] De term ‘bedrading (van het Engelse wiring) is een metafoor. De neuronen in ons brein zijn niet letterlijk verbonden zoals elektrische draden. Ze communiceren via synapsen, kleine openingen tussen de neuronen, waarbij chemische stoffen, genaamd neurotransmitters, de signalen overbrengen.
“Neurowetenschappers vinden het leuk om te zeggen dat je dagelijkse ervaringen zorgvuldig gecontroleerde hallucinaties zijn, begrensd door de wereld en je lichaam, maar uiteindelijk geconstrueerd door je hersenen.”
VOORSPELLINGEN EN DE CONSTRUCTIE VAN DE WERKELIJKHEID
Al met al komt ons dagelijkse ervaren van de realiteit dus eerder neer op een dagelijks hallucineren van een door het brein geconstrueerde realiteit. Hoewel advaita-leraren Alexander Smit en Hans Laurentius dit hallucineren ook wel ‘de ziekte’ noemen, is hallucineren volgens Barrett geen ziekte in de gebruikelijke betekenis van het woord, maar de volstrekt normale manier waarop ons brein betekenis geeft aan onze zintuigen. De meesten van ons zijn zich hiervan echter niet of nauwelijks bewust.
“We zijn allemaal waarzeggers met een brein als glazen bol, dat niet de toekomst voorspelt, maar wat je nú ervaart.”
Voorspellingen en de constructie van de werkelijkheid
Barrett illustreert deze dynamiek in de hersenen door te stellen: “Voorspellingen transformeren lichtflitsen in objecten die je ziet. Ze transformeren veranderingen in luchtdruk in herkenbare geluiden, en sporen van chemicaliën in geuren en smaken. Voorspellingen zorgen ervoor dat je de kronkels op deze pagina leest en ze begrijpt als letters, woorden en ideeën. Dit is ook de reden waarom het onbevredigend voelt als een zin niet.”
In haar boek ‘7,5 Lesson about the brain’ geeft ze een snelle demonstratie van onze waarzeggende vermogens en de werking van het geheugen als een essentieel ingrediënt van wat we zien. Ze gebruikt tekeningen van dezelfde cartoonist, vergelijkbaar met deze:
Uit: The Ultimate Droodles Compendium (Roger Price)
De vaag is: wat zie je in deze drie tekeningen?
Mind you: In je brein wordt tijdens het kijken naar de tekeningen, door miljarden neuronen geprobeerd om betekenis te geven aan de lijnen en figuren. Daartoe zoekt het door een leven van eerdere ervaringen, lost het duizenden raadsels tegelijk op en weegt het mogelijkheden af, om een antwoord te vinden op de vraag: Waar lijken deze golflengten van licht het meeste op? (Iets verderop vind je het antwoord [2].)
Realiseer je wat er gebeurt als je meer informatie hebt over de tekeningen.
Mét de informatie zie je nu heel duidelijk wat er hierboven wordt afgebeeld. Nog steeds is er geen ‘mens’ te zien, geen ‘boot’ en geen ‘heks’. Ook toont de tekening rechts geen kameel. Toch kun je het hele plaatje én het verhaal nu begrijpen én kost het moeite om dat terug te draaien.
Barrett: “De plaatjes zijn niet veranderd, jij wél. In het proces verandert je brein letterlijk het afvuren van zijn eigen neuronen.”
[2] Wat wordt er afgebeeld? 1: Man in brievenbus, die aangeeft dat hij linksaf wil slaan. 2: Schip dat te laat aankomt om een verdrinkende heks te redden. 3: Kameel die boeken boeken balanceert om z’n postuur te verbeteren.
de constructie van emoties
In haar onderzoek, dat heeft geresulteerd in haar baanbrekende ‘theorie van geconstrueerde emoties’ heeft Lisa Feldman Barrett ontdekt dat ons brein niet alleen onze perceptie van zintuiglijke informatie (exteroceptieve waarneming) en interne lichamelijke informatie (interoceptieve waarneming) construeert, maar ook onze emotionele ervaringen vormgeeft door middel van voorspellingen en interpretaties. Deze voorspellingen zijn gebaseerd op eerdere ervaringen en de context waarin we ons bevinden, wat ons vermogen om emoties te begrijpen en te ervaren diepgaand beïnvloedt.
Barrett's benadering is baanbrekend omdat het uitdaagt om de wijdverspreide traditionele opvattingen over emoties te herzien. Ze stelt dat emoties geen vaste, universele fenomenen zijn, maar dynamische constructies van ons brein, die gevormd worden door een complex samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren.
De Klassieke Opvatting over Emoties
De mensheid ziet boos, blij, bedroefd en andere emoties als meer dan 2.000 jaar op dezelfde manier, die Barrett de ‘klassieke opvatting’ noemt. Volgens deze opvatting wordt kortweg gesteld dat we allemaal emoties hebben die vanaf onze geboorte zijn ingebouwd. Dat het verschillende, herkenbare verschijnselen zijn in ons. En dat, wanneer er iets gebeurt in onze wereld - of het nu de PVV is die de meeste stemmen krijgt of het Nederlands elftal die het winnende doelpunt scoort - onze emoties snel en automatisch opkomen, alsof iemand een schakelaar heeft omgedraaid.
De klassieke benadering zegt dat we emoties als duidelijke en identificeerbare toestanden ervaren. Oftewel dat mijn frustratie over vuile was naast de wasmand gisteren hetzelfde is als mijn frustratie over de gevolgen van het niet opslaan van dit document nu.
Het klinkt dan ook aannemelijk dat, zoals de klassieken stellen, élke emotie een specifiek patroon in de hersenen en het lichaam heeft. Of dat onze emoties overblijfselen zijn van de evolutie en inmiddels een vast onderdeel zijn van onze biologische aard. En dat het dús universele ervaringen zijn die mensen, ongeacht hun leeftijd en cultuur, min of meer als hetzelfde ervaren.
Ook stelt de klassieke benadering dat, hoewel gezichten, lichamen en hersenactiviteit nooit precies hetzelfde zijn als iemand boos is, er tóch een bepaald patroon bestaat. En dat het primaire reflexen zijn, die vaak tegenstrijdig zijn met onze rationele vermogens. Want het primitieve deel van je brein wil je baas misschien een klootzak noemen, maar je ratio houdt je in bedwang omdat je anders ontslagen zou kunnen worden.
we kennen onze klassiekers
Barrett zegt dat het inderdaad allemaal heel logisch klinkt en lijkt: “Omdat dit het verhaal is wat we kénnen. Omdat het verhaal al 2.000 jaar op dezelfde manier wordt verteld in onze westerse beschaving: Zonder rationaliteit zouden we slechts emotionele beesten zijn.”
Deze wijdverspreide kijk op emoties bestaat in verschillende vormen al sinds jaar en dag. Plato geloofde een versie van dit verhaal, Hippocrates en Aristoteles, maar ook de Boeddha, René Descartes, Sigmund Freud en Charles Darwin. En nog steeds bieden gerespecteerde denkers als Stephen Pinker, Paul Ekman en de Dalai Lama beschrijvingen van emoties die geworteld zijn in de klassieke visie.
Barrett maakt duidelijk dat het klassieke verhaal over onze emoties als universele, herkenbare toestanden, ook vandaag nog altijd wordt doorgegeven aan nieuwe generaties via inleidende psychologieboeken, tijdschriften en de media. Maar ook kleuterschool-materiaal, kinderfilms (Inside Out), allerhande tv-programma's, commercials, games en zelfs de emoji’s op je smart phone zijn allemaal gebaseerd op deze klassieke aannames. Aannames die bovendien ook onze sociale instellingen beïnvloeden, zoals het juridische systeem, de geneeskunde en tal van trainings- en persoonlijke ontwikkelingsprogramma's. Overal waar je kijkt of je oor te luisteren legt, worden emoties beschouwd als ‘inherent dierlijk en irrationeel, maar te beheersen door zogenaamde rationele gedachten’.
“Ondanks de vooraanstaande intellectuele achtergrond van de klassieke visie op emotie is er overvloedig wetenschappelijk bewijs dat deze visie onmogelijk waar kan zijn. ”
“En tóch…”, stelt Barrett, “Is er ondanks de vooraanstaande intellectuele achtergrond van de klassieke visie op emotie - en ondanks de mannelijke invloed ervan in onze cultuur en samenleving - overvloedig wetenschappelijk bewijs dat deze visie onmogelijk waar kán zijn. Na een eeuw van inspanningen heeft wetenschappelijk onderzoek ooit maar voor één emotie een consistente, fysieke emotionele vingerafdruk aan het licht gebracht. Zeker, honderden experimenten hebben enig bewijs voor de klassieker opgeleverd. Maar meer mensen brachten dat bewijs in twijfel. De enige redelijke wetenschappelijke conclusie is naar mijn mening dat emoties niet zijn wat we doorgaans denken dat ze zijn. “
de constructie van emotie, een nieuwe benadering
Barett heeft de klassieke visie van tafel geveegd en kwam tot de ontdekking dat, wanneer onderzoekers alleen naar de gegevens keken, een radicaal andere verklaring voor emotie naar voren komt. Kortom, dat emoties niet zijn ingebouwd als automatische reacties die getriggerd worden, maar van moment tot moment actief worden geconstrueerd door het brein. Ze zijn niet universeel, maar variëren van cultuur tot cultuur en van mens tot mens.
Ze zegt: “Wanneer wetenschappers elektroden op iemands gezicht plaatsten om de spierbewegingen tijdens emoties te meten, ontdekten ze een enorme variëteit in plaats van uniformiteit. Dit gold voor het lichaam én de hersenen: woede trad op mét en zonder een piek in de bloeddruk en angst was aanwezig mét of zonder activiteit in de amygdala - het hersengebied dat historisch gezien wordt als de zetel van angst.”
“Emoties worden niet getriggerd, we creëren ze zelf.”
‘onze’ Gevoelens, Emoties en niveaus van perceptie
Volgens de theorie van geconstrueerde emoties van Barrett zijn emoties het resultaat van de interactie tussen de fysieke lichamelijke eigenschappen op dat moment (lichaamsbudget) en een flexibel brein dat continu voorspellingen doet over de omgeving zoals die het kent uit eerdere ervaringen die zijn gevormd door cultuur en opvoeding.
Zowel ruwe sensaties als emoties worden door het brein geconstrueerd, maar er is een belangrijk verschil tussen beide in complexiteit en context:
Ruwe Sensaties zijn eenvoudige, directe fysieke reacties zoals dorst, warmte of een verhoogde hartslag. Deze sensaties zijn natuurlijke signalen die we moeiteloos kunnen opvolgen. Bijvoorbeeld, wanneer we dorst hebben, staan we op, lopen naar de kraan en drinken water.
Emoties zijn veel complexer. Ze ontstaan wanneer ons brein ruwe sensaties combineert met contextuele informatie, sociale signalen en eerdere ervaringen om een betekenisvolle persoonlijke ervaring te creëren. Zo kan dezelfde verhoogde hartslag, afhankelijk van de persoonlijke situatie, worden geïnterpreteerd als angst of opwinding of een slechte conditie.
De verschillen tussen beide soorten (in de basis) lichamelijke sensaties hangen nauw samen met ons perceptieniveau of standpunt van waaruit we gevoelens waarnemen. Dit verschil manifesteert zich op twee niveaus van perceptie:
Het natuurlijke organisme ‘mens’: Op dit niveau functioneren we als biologische wezens die eenvoudige, natuurlijke signalen ervaren, zoals andere biologische wezens (dieren). Deze signalen zijn direct en worden moeiteloos opgevolgd, zoals drinken bij dorst of verkoeling zoeken bij warmte.
De geconstrueerde persoon: Op dit complexere niveau functioneren we als sociale wezens: als een persoon met een zelfbeeld dat is gevormd door persoonlijke geschiedenis en sociale context. Hier worden ruwe sensaties beïnvloed door persoonlijk gemaakte contextuele informatie en persoonlijk gemaakte eerdere ervaringen, die persoonlijk gemaakte emoties voortbrengen. Bijvoorbeeld, wanneer bij dorst de waterkraan niet werkt, kan dit niet alleen frustratie veroorzaken, maar ook boosheid door eerdere negatieve ervaringen met deze ‘lawaai-buren’ , die al maanden klussen aan hun badkamer en niet hebben gemeld dat ze vandaag de hoofdkraan zouden afsluiten.
Dit brengt ons op een interessant punt, waar de relatief jonge neurowetenschap, de eeuwenoude advaita vedanta elkaar tegenkomen in eenzelfde opvatting van de realiteit over ons bestaan als complexe, meervoudig gelaagde wezens (multi-layered beings).
ONS BEIN CREËERT OOK ONZE REALITEIT
Volgens Barrett is onze identiteit, of het idee (én gevoel) een 'persoon' te zijn, niet iets wat vastligt in onze biologie, maar iets wat óók voortdurend wordt geconstrueerd door ons brein. Dit gebeurt via hetzelfde brein-mechanisme van voorspellingen en interpretaties die onze waarneming van sensaties en emoties construeren, maar nu toegepast op onze waarneming van ‘de werkelijkheid’.
De ‘grap’ is dat de lichamelijke sensaties, die ook de kern vormen van onze emoties in wezen gezien (lees: gezien vanuit het natuurlijke wezen dat we zijn) niet anders zijn wanneer we ze voelen als ‘natuurlijk organisme’ of ‘geconstrueerde persoon’.
Slechts wanneer we het aan ‘de persoon’ overlaten wordt een snel kloppend hart, in combinatie met druk op de borst, aangespannen spieren en steken in het hoofd tot een ingewikkelde ervaring die niet zelden wordt herkauwd en overpeinsd nadat de oorspronkelijke lichamelijke sensaties allang zijn verdwenen.
“Met je voorspellende brein kun je je gedrag misschien niet veranderen in het heetst van de strijd, maar je maakt een grote kans als je z’n voorspellingen probeert te veranderen vóór de hitte.”
In mijn favoriete hoofdstuk (leson No. 7: Our Brains Can Create Reality) uit 7,5 Lessons about the brain legt Barrett uit hoe ons brein ‘realiteit’ creëert. En wat dit betekent voor ons begrip van onszelf als voelende wezens, die als persoonlijke creaturen in staat zijn om te creëren wat er niet is en over het hoofd te zien wat er wél is.
In het volgende deel ga ik dieper in op het concept van de menselijke geest en het brein als één netwerk. Dit inzicht, dat je één dynamisch brein hebt en niet twee delen of drie geëvolueerde statische varianten, stelt ons in staat te begrijpen hoe onze sociale realiteit wordt gevormd en wat het écht betekent om ‘mens’ te zijn in een door de persoon geconstrueerde werkelijkheid.
Wordt vervolgd.
Geraadpleegde bronnen:
Barrett, Lisa Feldman. How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain. Houghton Mifflin Harcourt, 2017.
Barrett, Lisa Feldman. 7.5 Lessons About the Brain. Pantheon, 2021.
Laurentius, Hans. EHBO. Uitgeverij Synthese, 2018.